Na ostrzu książki

Pańszczyzna – Kamil Janicki

14 grudnia 2025

Czy polscy chłopi pańszczyźniani byli niewolnikami?

   Pytanie, jak tezę postawił autor w pierwszym zdaniu prologu w swoim opracowaniu historycznym tytułowego pojęcia „pańszczyzna”.

   Po niej nastąpiła gradacja emocji w dół.

   Na początku doświadczałam ich spokojnych, bo zaczynających się od przedstawienia ogólnohistorycznego tła zagadnienia. Koniecznego do naszkicowania źródeł powstania, a potem umacniania się systemu pańszczyźnianego, umiejscowionych zarówno w Europie, jak i w Polsce od czasów średniowiecznych do momentu zniesienia pańszczyzny.

   By zakończyć wiedzę wstępną jednoznacznym wnioskiem – Polacy to potomkowie niewolników.

   W zdecydowanej ich większości. Schodzenie w dół po drabinie upodleniu chłopów do ich ekstremalnej degradacji do poziomu bydła, psów, a nawet chodzących rzeczy na dnie nędzy, autor zaczął od wyjaśnienia, w jaki sposób polscy chłopi stracili swoje prawa. Każdy kolejny rozdział rozpoczynał mocnym słowem – zezwierzęcenie, wyzysk, rozbój, prawo bata, nadzór absolutny, cena człowieka czy apogeum nędzy. Wyjaśniał w nich, co kryło się pod tymi określeniami pozycji chłopa w społeczeństwie, jakie mechanizmy służyły ich bezwzględnemu stosowaniu, jakie brutalne procedery temu towarzyszyły, jakie opresyjne metody i sposoby ich eksploatowania były stosowane, by chłop został niewolnikiem, trwał w niewolnictwie i się nie buntował. Bezwzględnie poddaną i posłuszną warstwą społeczną, z której żyła arystokracja, szlachta, Kościół i państwo, nic nie otrzymując w zamian. Chłopi, jako jedyny stan społeczny nad Wisłą, nie wyciągali żadnych, najdrobniejszych korzyści z funkcjonowania państwa i władzy zwierzchniej. Zarazem jednak to oni płacili przytłaczającą większość podatków w kraju.

   Ogrom faktów jednogłośnie i jednoznacznie przemawiał za niewolnictwem.

   Ostatnie rozdziały czytałam z ogromnymi emocjami współczucia, przerażenia, bezsilności i wściekłości. To ostatnie z powodu „podziwu” dla historyków i autorów szkolnych podręczników do historii z powodu ich wysokich umiejętności spłycenia tematu i mówienia półprawd. Wręcz systemowego kamuflażu prawdy.

   Prawdy zaczerpniętej i popartej przez autora bardzo licznymi źródłami.

   Często cytowanymi i przytaczanymi w obszernych fragmentach. Czasami zestawiając je ze sobą jako przeciwstawne w intertekstualnej dyskusji, a czasami samemu z nimi polemizując. Pozostał przy tym konsekwentny w rzeczowości i merytoryczności przekazu oraz w jego logicznym prezentowaniu. Wykaz przestudiowanych dokumentów umieścił w aparacie informacyjnym na końcu książki liczącym prawie osiemdziesiąt stron.

   Autor spojrzał na historię ludową również z punktu widzenia socjologii.

   Jak na traumę przodków mającą wpływ na kolejne pokolenia, przejawianą współcześnie we wstydzie ukrywanym za powszechnym zjawiskiem poszukiwania korzeni wśród szlachty i arystokracji. Przemyconą w nieuświadomionych zwyczajach i obyczajach, której echa widać w nawykach związanych z kulturą spożywania alkoholu. Autor wymienił również wstręt do pracy, nieufność wobec wszelkiej władzy, podejrzliwość względem sąsiadów, skłonność do donosicielstwa, kombinatorstwo, bezradne rozkładanie rąk i »biadolenie«, pogarda szefów względem podwładnych, przekonanie, że drobna kradzież z firmy albo urzędu jest w pełni uzasadniona, przyzwyczajenie do łapownictwa. Od siebie dodam – i narzekanie jako „sport narodowy”.

   Autor nazwał to zjawisko „okowami folwarcznej mentalności”.

   To kolejna pozycja, obok Chłopek Joanny Kuciel-Frydryszak, odważnie opisująca przeszłość, którą trzeba poznać, by zrozumieć historię Polski, ale i mentalność współczesnych Polaków. By pod humorystycznym obrazem chłopa pokazanym w bijącym rekordy popularności satyrycznym serialu „1670” w reżyserii Macieja Buchwalda i Kordiana Kądzieli, zobaczyć rzeczywistą grozę 400 lat niewoli zdecydowanie większej części narodu.

   To też nasze dziedzictwo.

   Zdania pisane kursywą są cytatami pochodzącymi z książki.

Pańszczyzna: prawdziwa historia polskiego niewolnictwa – Kamil Janicki, Wydawnictwo Poznańskie, 2021, 382 strony, cykl Historia Pierwszej Rzeczpospolitej, tom 1, literatura polska.

Przeciekawa rozmowa z autorem.

Autorka: Maria Akida

Kategorie: Historia