Na ostrzu książki

Odwet – Malcolm Gladwell

28 września 2025

Nowy zbiór teorii, opowieści i spostrzeżeń na temat niezwykłych ścieżek, jakimi idee i zachowania wędrują po naszym świecie.

   Autor po napisaniu Punktu przełomowego nie porzucił tematu o przyczynach i przebiegu nagłych zmian w zachowania i przekonaniach składających się na naszą rzeczywistość. W nowej odsłonie zagadnienia postanowił przyjrzeć się mechanizmom, jego składowym oraz osobom wykorzystującym je do inicjowania procesu rozchodzenia się epidemii idei lub zjawiska społecznego.

   Zbudował swoje teorie na konkretnych przykładach.

   Stworzył ważne pojęcia, analizując realne przypadki i ich historie: kryzys napadów na banki w Los Angeles, monokulturowe miasteczko Popular Grove, skalę korupcji i przestępczości w Miami na Florydzie, rekrutację sportowców na Uniwersytet Harvarda, etiologię powstania pojęcia Holocaust, epidemię COVID oraz uzależnienie od fentanylu.

   Każdemu z tych zjawisk społecznych przyjrzał się z bliska.

   W myśl zasady – od praktycznych przykładów do teorii. Dzięki takiemu dochodzeniowemu podejściu bardzo łatwo było można zrozumieć skomplikowane i wysublimowane procesy, których efekty dostrzega się dopiero w ich skutkach.

   Często zaskakujących albo przerażających.

   Poznanie schematu umożliwiało nie tylko ich zrozumienie, ale i przewidzenie. Tajemnica epidemii uzależnienia od fentanylu w USA, ale tylko w niektórych stanach i dlaczego tak, przestała nią być. Ba! Okazała się starym problemem epidemii opioidów, który uległ transformacji, a o którym czytałam w powieści dla młodzieży Roxy  Neala Shustermana i Jarroda Shustermana. To nie jedyna pozycja, którą skojarzyłam tematycznie podczas tej lektury. Było ich mnóstwo. Każda z problemem społecznym, który, nawiązując do nowej wiedzy w tej pozycji, nabierał szerszego wymiaru i globalnego spojrzenia. Według autora mechanizm procesów rozprzestrzeniania się z jego składowymi ma charakter uniwersalny, a dzięki technologii kształtującej świadomość kulturową i samą popkulturę, nie tylko lokalny, ale również światowy.

   To dlatego autor zwrócił uwagę na jeszcze jeden bardzo ważny element.

   Czynnik ludzki w inżynierii społecznej. Wszystkie jej efekty zależą od postawy, światopoglądu, celów, zamiarów i metod osób wiedzących, gdzie i kiedy poruszyć kamień wywołujący lawinę. Wszystkie przytoczone przez autora historie pokazywały, jak ludzie –  celowo lub nieumyślnie, kierując się dobrymi lub złymi intencjami – podejmowali decyzje wpływające na przebieg i kształt takiego lub innego zaraźliwego zjawiska społecznego.

   Wniosek z nich wypływał jeden – narzędzia wykorzystywane do budowy lepszego świata mogą być również użyte przeciwko nam.

   Skala zjawiska celowego wywoływania zaraźliwych zachowań to na przykład uzależnienie od fentanylu albo trendy w mediach społecznościowych. Wszystkie napędzające zysk ścisłego grona osób  – „inżynierów manipulacji”. Ludzi świadomie posługujących się nomenklaturą językową w stronie biernej w celu zdystansowania się do poczucia winy oraz uniknięcia odpowiedzialności karnej. Autor wręcz stawia odważną tezę – Jeżeli nie zauważyliście, że inżynieria społeczna bez żadnego rozgłosu stała się jednym z głównych zajęć amerykańskiego establishmentu, to umknęło wam coś bardzo ważnego.

   Ta publikacja ma nie tylko uświadomić, ale również wyposażyć w krytyczne myślenie, by być świadomym, co kryje się pod powierzchnią zachodzących zjawisk na szeroką skalę wzbudzających niepokój. Wiedząc to wszystko, możemy pozwolić, by epidemie idei i zachowań wokół nas nie zaskakiwały, a budowały lepszy świat. Wmawianie sobie, że nie ponosimy żadnej odpowiedzialności za epidemie wokół nas, w kontekście tej publikacji, nie ma racji bytu. Jesteśmy za nie odpowiedzialni na pewno, bo sami tworzymy nadopowieści, możemy przewidzieć, kiedy i gdzie pojawią się punkty przełomowe, narzędzia do opanowania epidemii są powszechnie dostępne i w zasięgu ręki, a osoby je napędzające możemy zidentyfikować. Nic nie tłumaczy bierności ludzkiej, którą wykorzystują osoby pozbawione zahamowań i skrupułów.

   Książka-ilustracja do powiedzenia, które można sparafrazować w odniesieniu do jej przekazu – bierność to przyzwolenie na zło, czytaj – na epidemie idei i zachowań społecznych.

   Zdania pisane kursywą są cytatami pochodzącymi z książki.

Odwet: o małych przyczynach wielkich kryzysów – Malcolm Gladwell, przełożył Rafał Śmietana, Wydawnictwo Znak Literanova, 2025, 528 stron, literatura amerykańska.

Autorka: Maria Akida

Kategorie: Popularnonaukowe