Na ostrzu książki

Grażdanin N.N. – Marta Panas-Goworska , Andrzej Goworski

21 marca 2019

Grażdanin N.N.: życie codzienne w ZSRR – Marta Panas-Goworska , Andrzej Goworski
Wydawnictwo Naukowe PWN , 2017 , 294 strony
Literatura polska

Bardzo trafne porównanie!
Autorzy, aby wyjaśnić celowość przyjętej formy treści zawartej w książce, użyli metafory zaczerpniętej prosto z… fizyki! Odwołali się do wielobarwnej tarczy Newtona. Wprawiona w ruch, staje się niemal biała. Według autorów dokładnie takie samo zjawisko zachodzi w historii. Poszczególne fakty i wydarzenia historyczne z upływem czasu blakną, płowieją, tracą na intensywności i kolorystyce uczuć i niegdyś wyraziste, budzące emocje kryzysy, strajki, ale również fakty z prywatnego archiwum: śluby, pogrzeby czy też pierwsze pocałunki, zamazują się i stają się niemal jednolitą całością.
Autorzy postanowili ten ruch i proces zatrzymać!
Spowolnić wirującą tarczę pamięci, rozłożyć przeszłość powojnia w ZSRR na fakty z życia codziennego i nadać im człowieczy los oraz ludzką twarz powojennego obywatela ZSRR czyli tytułowego grażdanina N.N. – nomen nescio – niewiadomego imienia.
Dosłownie!
Całość treści publikacji podzielili na rozdziały odpowiadające okresom rozwojowym człowieka – dzieciństwo, wiek młodzieńczy, studia, krok w dorosłość, wiek średni czy starość. Wypełnili je esejami pokazującymi codzienne życie Rosjan z polityką w tle, mającą determinujący wpływ na jego jakość. Wiedzę oparli na własnych doświadczeniach wyniesionych z podróży po ZSRR, na wspomnieniach Rosjan umieszczanych na stronach blogów i portali społecznościowych oraz na filmach dokumentalnych i publikacjach na ten temat. Ich obszerną bibliografię autorzy umieszczali po każdym rozdziale. Powstał przeciętny życiorys grażdanina N.N., a zarazem zbiór faktów poskładanych niczym kolaż ze wspomnień i anonimowych zdjęć, ilustrujących tekst.
A potem otrzymałam „klucz”!
To nie miało być moje dyskretne podglądanie przez dziurkę od klucza czyjegoś życia. To miało być wejście w sam jego środek i spojrzenie bohaterom esejów prosto w oczy.

Otwierałam każdy rozdział i wchodziłam, ku mojemu zaskoczeniu, w bliźniaczy świat mojego dzieciństwa i czasu dorastania, a dla wielu Polaków całego życia. Na wczesnym jego etapie jeszcze szczęśliwych, bo niczego nieświadomych, kiedy nasze narody łączyła „wieczna przyjaźń”. Życie codzienne ówczesnych Rosjan i Polaków było bardzo podobne. Różnice widoczne tylko w bohaterach oglądanych bajek przez dzieci. A i tak bajka Wilk i zając była u nas bardzo popularna, chociaż nie ona była bohaterką rozdziału „Dzieciństwo”. W „Wieku młodzieńczym” wrócił do mnie krymski obóz Artek dla pionierów, o którym opowiadały czytanki na lekcjach języka rosyjskiego. Tutaj pokazane od „kuchennej” strony czyli już nie tak różowej i entuzjastycznej. Czas studiów to temat rzeka na temat indoktrynacji, która i mnie dotknęła, a po nich praca.

W ZSRR etos szachciareczki, a u nas hasła – kobiety na traktory! No i ten alkohol, kiedy nie da się już żyć normalnie w absurdalnej rzeczywistości. Powszechne lekarstwo na ból istnienia, do tego stopnia rozpowszechniony i mający wpływ na funkcjonowanie państwa, że leczony metodą hipnozy. U nas najbardziej znanym był niezapomniany Anatolij Kaszpirowski i jego rozpoczynająca seans w TV wyliczanka – odin, dwa, tri… Tyle że Polacy leczyli wszystkie dolegliwości ciała, jakie się dało. Podobno skutecznie!

Zmęczeni pracą i życiem wyjeżdżali na darmowe „putiowki”, których reguły otrzymywania dla zwykłych śmiertelników były nie do rozgryzienia. Wczasy pracownicze w Polsce podobnie.
Najsmutniejszy był koniec życia.
Przede wszystkim dla zasłużonych w wielu dziedzinach, ale szczególnie dla inwalidów weteranów wojennych. Zapomnianych gdzieś w monastyrach zabranych zakonnikom i przekształconych w domy opieki, z których najbardziej ponurą sławą wyróżniał się Wałaamski Dom Inwalidów. Niegdysiejszy żołnierz Armii Czerwonej, rzucający się na wroga z okrzykiem: „Za rodinu, za Stalina!” (Za ojczyznę, za Stalina!), kończył w wałaamskim przybytku jako niepotrzebny i wstydliwy przedmiot. Bez rąk i nóg takimi się stawał dosłownie z piętnem „pieńka” lub „samowara”. Jak byli traktowani, to temat rozwinięty w zupełnie innej książce Michaiła Wellera „Samowar”, która jeszcze przede mną. Nie bez powodu autorzy powołali się na porównanie z Sołowkami, o piekle których czytałam w Klasztorze Zachara Prilepina.
Codzienne życie w ZSRR obejrzane z bliska nie wyglądało szczęśliwie i wesoło.
Niczego nieświadome i dlatego jeszcze szczęśliwe dziecko, z czasem, zaczynając rozumieć otaczającą je rzeczywistość, w dorosłym życiu walczy za ojczyznę na froncie pracy i wojny afgańskiej, topiąc smutek i niemoc w alkoholu, by na starość skończyć jako przedmiot w domu opieki. Z tym szczęśliwym dzieciństwem trochę polemizowałabym z autorami, którzy nie wspomnieli o losach sierot w domach dziecka w ZSRR, a o których czytałam we wspomnieniach Rubena Gallego Białe na czarnym. Mimo to i bez tego powstał smutny obraz grażdanina N. N.
Tym smutniejszy, że opowiedziany przez konkretnych ludzi.

Autorka: Maria Akida

Kategorie: Fakty reportaż wywiad

Tagi: zsrr