Na ostrzu książki

Wojenne związki – Maren Röger

12 czerwca 2020

Miłość pokonuje wszelkie granice!

Wiem, brzmi idealistycznie, ale właśnie znalazłam potwierdzenie prawdziwości tego niemalże sloganu w badaniach autorki tej publikacji. Niemieckiej kulturoznawczyni i historyczki, która początkowo chciała skupić się tylko na samych aktach przemocy seksualnej niemieckich okupantów wobec polskich kobiet (w tym Żydówek) w czasie II wojny światowej, w latach 1939-1945. Szybko jednak zorientowała się, że stan wiedzy na ten temat był bardzo skromny, więc rozszerzyła go na szerokie spektrum różnorodnych kontaktów seksualnych na okupowanych terytoriach Polski.

Zebrany materiał podzieliła na trzy, główne rozdziały.

W pierwszym opisała kontakty komercyjne, czyli stosunki seksualne organizowane przez okupanta w tworzonych domach publicznych dla Niemców oraz procedury przymuszania do prostytucji Polek i handlu nimi.

W drugim zawarła kontakty konsensualne, czyli nawiązywane za obopólną zgodą mężczyzn i kobiet, ale o różnym podłożu motywacyjnym. Między innymi uczuciowym, kiedy pojawiała się wspomniana na początku miłość. Czasami kończące się małżeństwem. Heroiczność par dążących do zalegalizowania odgórnie zakazanego związku polegała najpierw na złamaniu zakazu wprowadzonego zgodnie z przyjętą polityką narodowosocjalistyczną III Rzeszy, a potem odważnego, cierpliwego, wręcz upartego pokonywania szeregu przeszkód ideowych, urzędowych, rasowych i kulturowych. Stawianych zarówno przez Niemców (system kar na każdym etapie od odmowy po obóz koncentracyjny), jak i ze strony Polaków, którzy kontakty Polek z Niemcami uznawali za zdradę i karali denuncjacją, piętnowaniem, a przez polskie podziemie goleniem głowy, o czym wspominał Stefan Dąmbski w Egzekutorze, nazywając je „babskimi robotami”. Jak wspomniała autorka w wywiadzie Seks pod okupacją – „w znajomości z Niemcami angażowały się zwłaszcza młode kobiety, które właśnie wyrwały się spod kontroli rodziny i chciały przeżyć przygodę”. Tę tezę potwierdzają wspomnienia Hanki Zach Mój wróg, moja miłość.

To w tym rozdziale autorka ujęła również kontakty oparte na wzajemnych korzyściach materialnych dla Polek nazywanych „prostytucją dla przetrwania” lub „handlem wymiennym o charakterze seksualnym” oraz korzyściach psychicznych dla Niemców. Zaliczyła do nich również kontakty seksualne w celach wywiadowczych, o których czytałam we wspomnieniach Ludwiki Zachariasiewicz Randka z wrogiem.

W trzecim rozdziale umieściła kontakty seksualne wymuszane przez okupanta w bezpośredniej przemocy – pojedynczego lub grupowego gwałtu i molestowania. Poruszyła również kwestię podejścia policji i sądów do tych przestępstw oraz zagadnienie homoseksualizmu, o którym do tej pory czytałam tylko w kontekście obozów koncentracyjnych w opracowaniu Heinza Heggera Mężczyźni z różowym trójkątem.

Ogrom materiału, który zebrała autorka, by opisać temat tabu zarówno w Niemczech, jak i w Polsce, był ogromny i do dziś, jak zauważa, budzi kontrowersje.

Świadczy o tym aparat informacyjny zawierający przypisy i źródła, z których korzystała. Swoje opracowanie historyczne oparła na normatywnych dokumentach urzędowych, aktach policyjnych i sądowych, dokumentach osobistych (listy, zdjęcia, dzienniki, wspomnienia), wywiadach już istniejących lub przeprowadzonych osobiście oraz literaturze podmiotu i przedmiotu. W efekcie powstało merytoryczne opracowanie historyczne tematu, którego w Polsce, jak dotąd, nikt jeszcze się nie podjął. Z różnych względów, ale na tyle istotnych, że autorka omówiła je we wprowadzeniu. Tym bardziej publikacja, doceniona wyróżnieniami Fraenkel Prize in Contemporary History 2014 i Geisteswissenachaften International Translation Prize 2016, stała się cenną pozycją na polskim rynku wydawniczym, wypełniającą białe plamy historii. W pełni realizuje nie tylko cele postawione sobie przez autorkę (historia dnia codziennego, historia płci, historia seksualności), które sformułowała w formie pytań, ale również poszerzyła wiedzę, obaliła mity i stereotypy, ukazała przemilczaną prawdę o przemocy seksualnej w czasie okupacji, bezsilność nazistów wobec znacznych różnic pomiędzy politycznymi wytycznymi a okupacyjną rzeczywistością, wynikającą stąd hipokryzję oraz paradoksalność narodowosocjalistycznej polityki rasowej, całkowicie jednak wkalkulowanej w system. Dla mnie była jednak przede wszystkim wstrząsającą historią poniżanych, szkalowanych, stygmatyzowanych kobiet w skrajnych warunkach wojny, w której stawką było życie i przeżycie. Niemających nic wspólnego z romantyczną miłością, którą próbowała mi wcisnąć Pam Jenoff komercyjnym romansem Dziewczyna komendanta.

Kobiet oraz ich dzieci poczętych z miłości i gwałtów.

Zdania pisane kursywą są cytatami pochodzącymi z książki.

Wojenne związki: Polki i Niemcy podczas okupacji – Maren Röger, przełożył Tomasz Dominiak, Wydawnictwo Świat Książki, 2020, 336 stron, literatura niemiecka.